Allerheiligen, een feest voor dode zielen

Allerheiligen, de dag waarop de rooms-katholieke kerk de heiligen en martelaren herdenkt. Anno 2012 is de invloed van de kerk al lang niet meer wat ze was, maar het blijft wel een moment waarop mensen tijd maken om stil te staan bij overleden familieleden, vrienden, kennissen. Voor velen hoort daar ook nog steeds een kerkhofbezoek bij.

Het zijn van die dagen waar een plechtstatige sfeer rond hangt. Soms zelfs een donkere, als het de weergoden de eerste koude over de aarde laten neerdalen, als een voorbode van de aankomende winter. De kerkhoven zijn door de vele bloemen op een poëtische manier "mooi". Bijna als vanzelf zijn de er mensen stil, ingetogen.

Allerheiligen en/of Allerzielen is een officiële feestdag in verschillende landen met een rooms-katholieke traditie, vooral in Europa en Latijns-Amerika. Op de meeste plaatsen wordt het gevierd zoals bij ons, maar hier en daar zijn er ook aparte gebruiken.

In het oerkatholieke Polen "leeft" Allerheiligen nog veel sterker dan bij ons. Polen doorkruisen het land om graven te bezoeken en plaatsen er bloemen en kaarsenhouders in alle vormen en kleuren (kleine foto). De kerkhoven baden in een zee van kaarslicht, symbool voor het leven. Ook aan de monumenten voor oorlogsslachtoffers en in de voormalige concentratiekampen, zoals Auschwitz, worden kaarsjes gezet.

In Portugal gaan mensen niet op 1, maar op 2 november naar het kerkhof. Met Allerzielen, zoals het hoort eigenlijk. Op veel kerkhoven worden in alle vroegte herdenkingsdiensten gehouden en op sommige plaatsen bestaat nog de traditie dat kinderen van deur tot deur gaan en koeken met kaneel, kastanjes en noten uitdelen.

In Spanje verloopt Allerheiligen zoals bij ons (foto: kerkhof in Barcelona), maar hebben enkele regio's wel hun eigen gebruiken. In Catalonië bijvoorbeeld wordt in de nacht van 31 oktober op 1 november Castanyada gevierd. Een oud ritueel waarbij mensen samenkomen om "castanyes" (warme, gepofte kastanjes), "panellets" (marsepein- of amandelgebakjes), "moniatos" (zoete aardappelen) en "fruita confitada" (gekonfijte fruit) te eten. Er hoort ook een typische drank bij: "moscatell" (muscat).

Aan kraampjes op straat kan je "castanyas" en "moniatos" kopen, de etalages van banketbakkers puilen uit van de "panellets". Er schuilt overigens een verhaal achter die gebakjes: vroeger moesten klokkenluiders in de nacht van 31 oktober op 1 november de doodsklokken luiden. Om de nacht door te komen, kregen ze van die calorierijke, zware gebakjes mee. Een ander verhaal zegt dat wie op 1 november een "panellet" eet, een ziel bevrijdt uit de hel.

In sommige landen worden de overledenen op een andere dag herdacht. In Duitsland bijvoorbeeld is dat de derde zondag van november, in Finland de zaterdag voor 6 november (de Finnen vieren nog wel meer christelijke feestdagen met een vaste datum op de zaterdag erna). Heel wat landen hebben geen herdenkingsdag. Niet verwonderlijk zijn dat protestantse landen, waar heiligenverering niet bestaat, zoals Denemarken, Noorwegen en Zweden en Nederland.

In het Verenigd Koninkrijk bestaat de traditie van Allerheiligen niet, maar is er wel Halloween, een feest dat daar ontstaan is en later met de kolonisten naar Amerika is verscheept. In het orthodoxe Griekenland worden de doden herdacht op de eerste drie zaterdagen van de vasten. In de kerk worden dan volkorenkoeken uitgedeeld: koren staat symbool voor eeuwig leven.

Worden Allerheiligen en Allerzielen bij ons gedomineerd door ingetogenheid en sereniteit, dan is dat in Mexico wel even anders. Daar zijn 1 en 2 november echt feestdagen, in de letterlijke zin van het woord. Día de los Muertos, de dag van de doden.

In grote delen van Mexico, en ook in andere Latijns-Amerikaanse landen en in de Filipijnen, geloven mensen dat de zielen van overledenen een keer per jaar terugkeren: de zielen van kinderen op 1 november, de zielen van volwassenen op 2 november. Het klinkt in onze cultuur, waar dode mensen zien meestal geen goed teken is, wat luguber, maar voor de Mexicanen is het een blijde gebeurtenis en ze laten geen kans onbenut om de doden in de watten te leggen.

Ter gelegenheid van Día de los Muertos worden graven van dierbaren schoongemaakt en versierd. Zoals bij ons, maar het mag allemaal véél exuberanter. Met felgekleurde bloemblaadjes (van de Cempasûchil, een soort goudsbloem, van dahlias en van afrikaantjes), kaarsen, wierookstokjes, crêpepapier, foto's van heiligen, cavaleras de azúcar (doodshoofden uit suikergoed), lievelingskleren of -voorwerpen van de overledene...

Ook bij mensen thuis worden heuse "altaren" voor de overleden familieleden of vrienden ingericht en op dezelfde manier versierd als de graven. Op straat wordt een pad van kleurige bloemblaadjes naar het altaar gelegd, verlicht door kaarsen, zodat de zielen die terugkeren, makkelijker de weg zouden terugvinden.

De avond en nacht wordt doorgebracht op het kerkhof zelf. Mensen houden er een heus feestmaal met taco's, tortilla's, de befaamde Mexicaanse kip met chocoladesaus, snoepgoed (al dan niet in de vorm van schedels), pan de muerto (letterlijk "dodenbrood", een soort brood bedekt met gesuikerde "beenderen"), warme chocolademelk, bier, wijn, frisdrank...

Het lievelingseten en -drinken van de overledene mag zeker niet ontbreken op het graf en het altaar. Mensen geloven dat de zielen eerst "spiritueel" van spijs en drank genieten. De overblijvers mogen het nadien zelf opeten. Er wordt gegeten en gedronken, gelachen en gezongen, gemusiceerd en gedanst, de hele nacht lang. Een andere traditie is het schrijven van gedichtjes waarin de spot gedreven wordt met de grafschriften, of het verzinnen van humoristische grafschriften voor de levenden.

Van verdriet, rouw, geweeklaag is er geen sprake, integendeel. De dode zielen worden verwelkomd en uitgenodigd om nog een keer te genieten van de geneugten en de uitbundigheid die het leven op aarde bieden. Het toont aan hoezeer leven en dood in Mexico onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Doodshoofden bijvoorbeeld maken deel uit van de dagelijkse cultuur, als verpersoonlijking van de dood.

Het vieren van de dood, als een aanwezigheid op aarde die je niet kan negeren en waar je zelfs mee kan, mag, moet spotten, gaat terug tot het pre-Columbiaanse tijdperk. De dood was voor de Azteken, voorouders van de Mexicanen, geen einde, maar gewoon een fase in de cyclus van het bestaan.

De katholieke verovering heeft geen einde gemaakt aan de rituelen die daarbij horen. In Mexico is 1 november een bont feest, een verering van het leven.