"De heerser", 500 jaar meesterwerk van Macchiavelli

Vijf eeuwen geleden schreef de Florentijnse politicus, militair en diplomaat Niccolo Macchiavelli een boek dat het aangezicht van de wereld sindsdien zou bepalen. "Il Principe" werd de handleiding voor kille "Realpolitik", die ook de Richelieu, de Talleyrand, von Metternich, Bismarck en Kissinger zou inspireren.

Hoe macht en welvaart grijpen, behouden en uitbreiden. Die objectieven vormen de kern van het niet zo lange traktaat "Il Principe" (de prins of de heerser) dat Niccolo Macchiavelli (boven) in de zomer van 1513 begon te schrijven op zijn landgoed in de buurt van Firenze in Toscane.

Macchiavelli was toen net vrijgelaten uit de gevangenis, nadat het republikeinse regime waarvan hij lange tijd deel had uitgemaakt, het jaar tevoren omver was geworpen door de troepen van paus Julius II (1503-1513) en van de Florentijnse adellijke familie de Medici. "ll Principe" was gericht aan de nieuwe heerser, Giuliano de Medici, van wie Macchiavelli hoopte op eerherstel. Het boek werd echter pas in 1532, vijf jaar na de dood van Machiavelli gepubliceerd, maar is sindsdien een standaardwerk van politieke filosofie.

De auteur liet zich inspireren door voorbeelden uit de klassieke Grieks-Romeinse oudheid, maar vooral door zijn eigen ervaringen als diplomaat, militair leider en politicus van de "Tweede Republiek" in zijn stad Firenze (1498-1512). Italië werd toen verscheurd door oorlogen tussen de grote republieken Venetië en Firenze, de Pauselijke Staten en het koninkrijk Napels in het zuiden. Die situatie werd uitgebuit en verergerd door buitenlandse inmenging van Frankrijk, Spanje, het Duitse rijk en Zwitserse huurtroepen.

"Wees sterk als een leeuw en sluw als een vos"

"Il Principe" is vooral ook geïnspireerd door de beruchte veldheer Cesare Borgia, zoon van de Spaanse paus Alexander VI (1492-1503) en u mogelijk bekend uit de tv-serie "The Borgias". Cesare, ook Valentino genoemd, veroverde toen met steun van de paus steden in de Romagna en gebruikte daarbij zonder scrupules geweld, listen en moord. 

Moet kunnen, aldus Macchiavelli, en is zelfs nodig voor het grote geheel. Een vorst die naam waardig moet namelijk "zijn handen vuilmaken" voor het hogere doel, dat van de stabiliteit van zijn staat en de bevolking. Macchiavelli, die Cesare als diplomaat ontmoet heeft, is vol lof over diens besluitvaardigheid en brutaliteit.

Boven alles moet een efficiënte vorst eerder "gevreesd dan geliefd" zijn, maar dan ook weer niet gehaat. Vijanden moeten zonder pardon uit de weg worden geruimd, maar het is niet wijs om de grote massa zonder reden te terroriseren. Gehaat worden, doet de massa bij de eerste de beste bedreiging immers overlopen naar de vijand.

Macchiavelli raadt ook het inzetten van huurtroepen af, omdat die onbetrouwbaar en nutteloos zijn. Het beste is om bestaande troepen uit de eigen bevolking te lichten en die te vriend te houden. Allianties zijn nuttig, maar wisselvallig. Reken vooral op uzelf en niet op anderen, zegt de Florentijn en die verwijst hoe Cesare Borgia uiteindelijk uit de Romagna verdreven werd toen de nieuwe paus Julius II (1503-1513) zich tegen hem keerde.

Verschuil u ook niet achter tegenslag. Het leven bestaat voor de helft uit het lot (Fortuna), de andere helft laat God aan de vrije wil van de mens en is dus maakbaar.

"Verenig en bevrijd Italië!"

De Medici heersten niet enkel over Toscane, maar ook over de Romagna en twee van hen zouden als Leo X (1513-1521) en als Clemens VII (1523-1534) zelfs pausen worden. Twee vrouwen uit het geslacht, Catherine de Medici (1519-1589) en Marie de Medici (1573-1642) werden koningin en regentes in Frankrijk. 

Tot voor kort waren de Medici nog zijn vijanden, maar als echte "realpoliticus" keek Macchiavelli naar het hogere doel. Zo riep hij de Medici op om van hun unieke machtspositie gebruik te maken om de Italianen achter zich te verenigen en de buitenlandse machten te verdrijven om een periode van stabiliteit, vrede en welvaart in te luiden.

Geen Italiaan uit welke staat dan ook, zou aarzelen om zich achter het vaandel te scharen van diegene die zich voor dat nobel doel zou inzetten, aldus Macchiavelli. De Medici deden het echter niet. Pas in de 19e eeuw zouden het koninkrijk Piëmont-Sardinië-Savoy, Garibaldi en Cavour de handschoen opnemen en Italië in een staat verenigen. 

Beschimpt, maar vooral gelezen en gevolgd

Het boek van Macchiavelli stuit al eeuwen op kritiek en soms afschuw, wegens het overboord gooien van ethische principes en het schijnbaar ontbreken van idealisme. Toch inspireerde het generaties van succesvolle leiders en strategen.

De Franse katholieke kardinaal de Richelieu steunde tijdens de Godsdienstoorlogen de Duitse protestanten om het katholieke Habsburgse rijk te verzwakken. Tijdens de Franse Revolutie behield topdiplomaat Charles-Maurice de Talleyrand niet enkel zijn kop, maar ook zijn baan. De Oostenrijkse minister Klemens von Metternich toonde zich realist toen hij na de val van Napoleon op het Congres van Wenen de Europese machtsverhoudingen hertekende en de Pruisische "IJzeren Kanselier" Otto von Bismarck had wellicht ook "Il Principe" gelezen voor hij dertig Duitse staatjes tot een keizerrijk smeedde.

In moderne tijden lijken ook Winston Churchill, de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Henry Kissinger en de schrijver en strateeg Robert Kaplan veel mosterd uit de pot van Macchiavelli gehaald te hebben. De toekomst zal niet anders zijn.

Meest gelezen