In 1648 scheurde Oekraïne (voorgoed?) in tweeën - Jos De Greef

De gespletenheid van Oekraïne was u wellicht al bekend van de pro-Europese Oranjerevolutie van 2004, de pro-Russische "restauratie" onder Janoekovitsj in 2010 en de gebeurtenissen van de voorbije maanden. De kloof tussen beide landsdelen, gesymboliseerd door de rivier de Dnjepr die dwars door Kiev stroomt, is erg groot en het scenario van een opdeling van Oekraïne lijkt erg nabij. 

Die kloof is echter veel ouder dan de onafhankelijkheid van 1991 en gaat ver terug in de geschiedenis. Ik bespaar u de Sarmaten, de Petsjenegen, Koemanen en de Joods-Turkse Khazaren, maar wat u wel moet weten is dat Oekraïners, Russen en Wit-Russen drie takken vormen van de Oost-Slavische talengroep.

Die stapte de geschiedenis binnen in het oude Rus-rijk van Kiev tussen de 9e en de 13e eeuw. Russische annalen omschrijven dat als het "eerste Russische rijk", maar dat is een mythe, want het Kiev-rijk was gesticht door Zweedse Vikingen die heersten over een Oost-Slavische bevolking. Dat Rus-rijk heeft zo weinig te maken met het huidige Rusland als de Merowingische Franken met het Frankrijk van nu. 

Nadat het rijk van Kiev-Rus in 1240 letterlijk in de as was gelegd door Mongoolse plunderaars, werd het machtsvacuüm opgevuld door een nieuwe staat: het Groothertogdom Litouwen. Dat omvatte de huidige Baltische republieken, Wit-Rusland en het grootste deel van Oekraïne. Na 1385 vormde Litouwen met Polen een personele unie in wat toen de machtigste en grootste staat van Europa was. Het waren Poolse "gevleugelde huzaren" die in 1683 nabij Wenen de Turkse opmars in Europa terugdreven. Polen-Litouwen was bovendien een erg multiculturele staat met Polen, Balten, Wit-Russen en Oekraïners en op religieus gebied waren de koningen/groothertogen erg tolerant tegenover hun katholieke, soms ook heidense, orthodoxe en Joodse onderdanen. 

Op de vraag waarom Oekraïne nu zo verdeeld is, is het antwoord 1648. In dat jaar brak in Oekraïne onder kozakkenleider Bogdan Chmelnitski een verwoestende opstand uit van lijfeigenen en boeren tegen de Pools-Litouwse landadel. In grote delen van Oekraïne werd die landadel zo goed als uitgemoord en hun bezittingen verwoest, en ook onder de Joden werd een slachting aangericht. 

Na aanvankelijke successen werd Chmelnitski gestuit door de Polen en Litouwers. Het gevolg was de deling van Oekraïne. Het oosten werd een kozakkenstaat onder Chmelnitski, maar kwam al snel onder controle van het Russische rijk van Moskou. Daarop volgde een verregaande "russificatie", die vandaag sporen nalaat in de barricades in Donetsk en Slavjansk. 

Het westen van Oekraïne bleef in handen van het Gemenebest Polen-Litouwen, dat zijn macht in Europa zag afnemen. Die staat moest steeds meer gebied prijsgeven aan de buurlanden en op het einde van de 18e eeuw werd Polen-Litouwen in drie fasen verdeeld tussen Pruisen, Oostenrijk en Rusland. 

West-Oekraïne met Lviv (Lemberg) bleef tot het einde van de Eerste Wereldoorlog bij de Oostenrijkse Habsburgers, om in de jaren 20 terug te keren naar een herboren Polen. Zowel onder Pools als Habsburgs gezag nam West-Oekraïne de voorbije vier eeuwen deel aan de culturele evolutie van Europa met de renaissance en de Verlichting. Het oosten van Oekraïne bleef als onderdeel van het Russische rijk daarvan verstoken en was meer op Moskou gericht.

De 20e eeuw bracht geen beterschap voor het oosten en centrum van Oekraïne, dat na de Russische revolutie en een brutale burgeroorlog een onderdeel werd van de Sovjet-Unie. De industrialisering van de Donbass-regio in Oost-Oekraïne trok toen nog meer etnische Russen aan. 

Tegelijk leidde een massale collectivisering van de landbouw in 1932 tot de "Holodomor", een grote hongersnood waarin 10 miljoen Oekraïners de dood vonden. Die ramp was een gevolg van droogte, maar ook van het achterhouden van voedsel door de Sovjetoverheid en liet een spoor van haat na bij veel Oekraïners, die de Holodomor als een genocide beschouwen.

Die haat dreef sommige Oekraïners tijdens de Tweede Wereldoorlog in de armen van de Duitse bezetters, zij het kort, want de brutaliteit en het anti-Slavische karakter van de nazi's bekoelden dat enthousiasme snel. En opnieuw kwam het tot een massamoord van de Joden in Oekraïne.

Tegelijk werd Oekraïne geplet en verscheurd tussen Nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie. Veel Oekraïners dienden in het Sovjetleger, anderen vochten aan Duitse kant en er was ook een nationalistisch leger dat tegen beide streed en tot in de jaren 50 verzetsdaden bleef plegen tegen de Sovjetmacht. 

Op het einde van de oorlog kwam de terugkeer van de Sovjets in 1944 en de wraak van Stalin met brutale repressie en deportaties. Stalin annexeerde nu ook West-Oekraïne met Lviv, dat toen in Polen lag. Voor het eerst sinds 1648 waren beide delen van Oekraïne opnieuw herenigd en die band bleef bestaan na de onafhankelijkheid in 1991.

Sindsdien trekken Europa en Rusland elk aan een kant aan Oekraïne. Intern kiest West-Oekraïne overwegend voor het liberaal-democratische model van de EU. De pro-Russische milities in het oosten zien meer heil in het pseudo-democratische model van Poetin met een sterke regeerder. Daartussenin zitten extreemrechtse nationalisten die zowel de EU als Rusland uitspuwen.

Etnisch beschouwt 77% van de inwoners zich als Oekraïens tegenover 17% als Russisch (census 2001). Thuis spreekt 67% Oekraïens en 30% Russisch. Religieus is 68% van de Oekraïners orthodox christen, maar 40% daarvan richt zich op het eigen patriarchaat van Kiev en 30% op het patriarchaat in Moskou. Daarnaast is 20% Grieks-katholiek, een groep die de orthodoxe ritus behoudt, maar het gezag van de paus in Rome erkent. Zelfs in de kerk is de loyauteit van de gelovigen verdeeld.

Belangrijk is nu evenwel of de twee delen van Oekraïne, die zo lang gescheiden geweest zijn en zo'n verschillende geschiedenis hebben gekend, wel willen en kunnen samenleven in een staat.

Er is overigens een angstwekkende parallel tussen Oekraïne nu en de geleidelijke ontmanteling van Polen-Litouwen in de 18e eeuw: de beperking van het leger en het terugtrekken ervan uit gebieden grenzend aan Rusland (eis toen en nu), opstanden van pro-Russische elementen en tussenkomst van het Russische leger om die "te redden", waarna die gebieden geannexeerd worden.

Poetin hanteert daarbij dezelfde ideologische basis als de tsaren van weleer: de imperialistische theorie van Moskou als het centralistische "derde Rome", de beschermer van de Slavische "broedervolken", dat de verschillen tussen de Oost-Slavische volkeren wil uitvlakken en tegen heug en meug wil samenvoegen in een rijk. Moskou viseert dan vooral het industriële Oost-Oekraïne en de kusten van de Zwarte Zee, mogelijk tot Trans-Dnjestrië. West-Oekraïne is wellicht te opstandig en de Kremlinstrategen zouden dat gebied dan liefst willen "finlandiseren" als een machteloze en neutrale bufferstaat met Europa..

(Jos De Greef is journalist bij VRT Nieuws.)