Buitenland

50 jaar geleden werd Patrice Lumumba vermoord

Op 17 of 18 januari 1961 werd Patrice Emery Lumumba vermoord in Katanga, op dat moment een provincie die zich aan het centrale Congolese gezag had onttrokken. Lumumba was de eerste premier van het onafhankelijke Congo en wordt beschouwd als een van de grote figuren van het Afrikaanse nationalisme.

Voor hij in de politiek stapte, werkte Patrice Lumumba als secretaris en als journalist. In 1955 werd hij lokaal bestuurder van een handelsvennootschap, maar hij werd in 1957 aangehouden wegens verduistering en verdween een jaar achter de tralies.

Na zijn vrijlating richtte hij in 1958 de Mouvement National Congolais (MNC) op, die in de nadagen van Belgisch Congo uitgroeide tot een belangrijke politieke formatie. Het waren de hoogdagen van het Afrikaanse nationalisme; de koloniale grootmachten Frankrijk en Groot-Brittannië verleenden onafhankelijkheid aan hun meeste kolonies op het zwarte continent. In 1959 won het MNC de parlementsverkiezingen, hoewel Lumumba op dat moment weer was opgepakt wegens het ophitsen van een menigte.

Maar Brussel zag in dat het de onafhankelijkheid niet kon tegenhouden en organiseerde een rondetafelconferentie, waarvoor Lumumba inderhaast werd vrijgelaten. Die conferentie besliste erg snel om Congo onafhankelijkheid te verlenen. Joseph Kasavubu werd president, Patrice Lumumba premier .

  • Patrice Emery Lumumba
  • 2 juli 1925 - 17/18 januari 1961
  • Oprichter Mouvement National Congolais (MNC)
    Eerste premier van Congo (1960)
  • "De Republiek Congo is uitgeroepen, en ons land is nu in de handen van zijn eigen kinderen. Samen, mijn broeders, mijn zusters, gaan wij een nieuwe strijd beginnen. Een edele strijd die ons land zal leiden naar vrede, welvaart en grootheid." (uit toespraak 30 juni 1960)

De koning geschoffeerd

30 juni 1960 werd de grote dag. Koning Boudewijn was in hoogsteigen persoon afgereisd naar Leopoldville om de plechtigheden naar aanleiding van de "dipenda" bij te wonen. In een paternalistische toespraak in het Paleis der Natie in Leopoldville schonk hij de Congolezen hun onafhankelijkheid.

De kersverse president Kasavubu hield een nette toespraak, maar daarna nam premier Lumumba het woord, tegen alle afspraken in. In een vlammend betoog hekelde hij de wreedheden en vernederingen die de Congolezen jarenlang hadden moeten ondergaan. De koning moest het noodgedwongen aanhoren, maar was "not amused".

Dat Lumumba charisma had, is onbetwistbaar. Hij had durven te zeggen wat vele Congolezen eigenlijk dachten. Maar die "vrai parler" zou hem niet in dank worden afgenomen, en dat zou ook vrij snel blijken.

Na de onafhankelijkheid "afrikaniseerde" Lumumba het Congolese leger, dat tot dan volledig blank was en onder Belgisch bevel had gestaan. De regering-Eyskens leek haar greep op de gebeurtenissen in de voormalige kolonie te verliezen.

Na enkele weken kreeg Lumumba het zelf moeilijk. In juli 1960 al scheurden zowel de rijke mijnprovincie Katanga (onder Moïse Tsjombe) als de diamantprovincie Zuid-Kasaï zich - met Belgische steun - af van het centrale gezag in Leopoldville. Ook het leger begon zich te roeren onder stafchef Joseph-Désiré Mobutu. De malaise in het land groeide, ondanks de aanwezigheid van VN-blauwhelmen.

Lumumba riep de hulp in van de Sovjet-Unie, een kapitale fout in deze periode van Koude Oorlog. Lumumba werd prompt versleten voor communist en het Westen zette president Kasavubu onder druk om zijn premier te ontslaan.

De moord op Lumumba

Het was stafchef Mobutu die uiteindelijk het vuile werk opknapte. Op 14 september 1960 pleegde hij een staatsgreep met de stilzwijgende steun van Kasavubu. Lumumba ging op de loop, maar werd op 1 december gevat door de soldaten van Mobutu.

Verschillende pleidooien om de man vrij te laten of op zijn minst een eerlijk proces te geven, haalden niets uit. De afgezette premier werd op 17 januari 1961 overgevlogen naar het Katanga van Moïse Tsjombe, waar hij de facto werd overgeleverd aan zijn vijanden.

Dezelfde nacht nog werden Lumumba en twee kompanen geëxecuteerd. Hun lichamen "verdwenen".

In 2002 gaf de Belgische overheid toe "onmiskenbare verantwoordelijkheid te hebben gehad in de gebeurtenissen die tot Lumumba's dood hebben geleid", al wilde ze niet de volledige verantwoordelijkheid opnemen. Toch bleken een aantal vooraanstaande Belgen opdracht te hebben gegeven tot de moord. Meer gegevens vindt u in het verslag van de parlementaire onderzoekscommissie.

De Belgische overheid richtte ook een Stichting Patrice Lumumba op om de democratisering van Congo te ondersteunen. België zou daar 1,25 miljoen euro aan geven, plus elk jaar nog eens 500.000 euro. Alleen is die Stichting er nooit gekomen. "Er is nooit een akkoord bereikt over de statuten van de stichting tussen de Belgische overheid en de familie Lumumba", zegt Patrick Deboeck van Buitenlandse Zaken. "Onder meer door onenigheid binnen de familie Lumumba is de deadline voor de oprichting van november 2003 verstreken."

Nog in 2002 werden er documenten vrijgegeven waarin de rol van de Amerikaanse veiligheidsdienst CIA in de moord werd onthuld. De CIA zou Lumumba's tegenstanders onder meer financieel hebben gesteund. De troepen van Mobutu zouden zelfs militaire training hebben gekregen.

Rik Arnoudt

Meest gelezen