"Brazil.Brasil" is fascinerende ontdekkingstocht

"Brazil.Brasil", zo heet de openingstentoonstelling van Europalia Brazilië. Een vage titel? Zo lijkt het misschien, maar niets is minder waar. De twee woorden vatten juist het hele opzet van de expositie samen, want ze neemt de bezoeker mee van "Brazil", de oude Portugese spelling met een "z", naar het moderne "Brasil" met een "s".

"Brazil.Brasil" is de moedertentoonstelling van Europalia. Ze bevat niet alleen aanknopingspunten met alle andere exposities, maar illustreert ook als geen ander evenement het thema van deze Braziliaanse editie van het kunstenfestival: diversidade (diversiteit). Hoe wonderlijk divers de Braziliaanse kunst is, spreekt uit elke zaal in Bozar.

De bezoeker wordt welkom geheten door een polychrome, vergulde Sao Jorge, Sint-Joris. Het barokke beeld staat hier als een laatste exponent van de koloniale periode. In de eeuwen die volgen, zal de nieuwe natie Brazilië via de kunst op zoek gaan naar een eigen identiteit.

Dat gebeurt volop vanaf de eerste decennia van de negentiende eeuw. Het Portugese hof is op de vlucht gegaan voor Napoleon en strijkt neer in Rio. Zo verandert Brazilië ineens van een geïsoleerde kolonie in het centrum van een koninkrijk en later zelfs een keizerrijk. Voor de kunst heeft die omwenteling grote gevolgen. Er wordt een Academie opgericht die een nationale kunst moet creëren, weg van de barokke en koloniale invloeden.

De nieuwe kunst, sterk geïnspireerd door Franse voorbeelden, moet aan de wereld (lees: Europa) laten zien hoe gecivliseerd en progressief Brazilië is. Typische producten van de Academie zijn historische taferelen en portretten. Ze tonen uitgesproken Braziliaanse thema's, maar dan wel naarstig opgepoetst en bijgevijld. Zwarten worden bijvoorbeeld steevast afgebeeld als edelman of medicus, terwijl ze zich in werkelijkheid als slaven afbeulen op de koffieplantages.

Europalia presenteert de schilderijen zoals ze ook in de negentiende-eeuwse Academies werden opgehangen: niet gewoon aan de muur, maar tegen een wand van gordijnen. Veel werken zijn monumentaal, zoals deze gruwelijke uitbeelding van de vierendeling van Tiradentes, die in 1792 in opstand was gekomen tegen de Portugese kolonisten. De doodgemartelde revolutionair doet onvermijdelijk denken aan Christus aan het kruis. Sommige kunstkenners menen ook dat de compositie verwijst naar de vorm van Brazilië. De kunstenaar heeft zo de ontvoogding van de Portugese kolonie willen symboliseren.

Taboes komen ook aan bod

De kunstwerken die in Bozar zijn verzameld tonen niet alleen hoe Brazilië zichzelf in beeld brengt, maar ook hoe Europeanen kijken naar dit gigantische land.

In de negentiende eeuw trekken reizigers en kunstenaars door het binnenland. Zij hebben aandacht voor aspecten die door Portugese of in Brazilië geboren kunstenaars worden ontkend of als taboe worden beschouwd.

Indrukwekkend is een omvangrijke reeks aquarellen van de Franse schilder Jean-Baptiste Debret. Hij tekent niet alleen de exotische vegetatie en de indianen in het regenwoud, maar ook de Afrikaanse slaven. De afbeelding hiernaast toont een slaaf die een soort muilband draagt. Zijn eigenaars willen op die manier verhinderen dat hij zand opeet om zichzelf te verstikken en zo te ontsnappen aan zijn ellendige lot.

De overgang van de negentiende naar de twintigste eeuw wordt aangegeven door een film die het jachtige leven in de moderne metropool Sao Paulo voorstelt. Maar dat Brazilië de moderniteit intreedt, spreekt ook duidelijk uit de kunstwerken. Kleur spat van de kubistisch geïnspireerde doeken van Tarsila do Amaral.

Net zoals haar tijdgenoten (her)ontdekt deze grote dame van de Braziliaanse kunst haar eigen land en vooral de volkscultuur van indianen, Afro-Amerikanen en Europese immigranten. "Diversidade" is voor deze kunstenaars hét kenmerk van de Braziliaanse identiteit.

Die verscheidenheid komt ook aan bod in het doek "Operarios", het opvallende campagnebeeld van "Brazil.Brasil" (grote foto). De arbeiders die de bezoeker aankijken staan broederlijk naast elkaar, maar ze hebben allemaal een andere etnische achtergrond.

Alfredo Volpi, de artiest die de fascinerende ontdekkingstocht in Bozar mag afsluiten, staat al aan de wieg van de abstracte kunst. Hij is beroemd geworden met de geometrische gestileerde vlaggetjes die hij in alle kleuren schildert (foto). De "banderinhas" zijn onmisbare attributen bij elk Braziliaans feest. Ter ere van Europalia sieren ze nu ook de Brusselse straten en alle locaties waar het kunstenfestival te gast is.

Sara Van Poucke

Brazil.Brasil

waar: Bozar (PSK), Ravensteinstraat 32, Brussel

wanneer: van 06/10/2011 tot 15/01/2012

www.europalia.be

Meest gelezen