Anselm Kiefer palmt het KMSKA in

Nu de zalen van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen leeg zijn – het is wachten op de verbouwingen – werken Musea Stad Antwerpen, het M HKA en KMSKA nauw samen om enkele spraakmakende tentoonstellingen te organiseren. Op de eerste expositie komen de monumentale werken van Anselm Kiefer aan bod. Een betere keuze had Antwerpen niet kunnen maken.

Deze expositie toont een selectie van de werken die Anselm Kiefer maakte tussen 1980 en vorig jaar. De meesten komen uit de collectie van de Duitse familie Grothe die na de Tweede Wereldoorlog groot kapitaal maakte als bouwondernemer. Bij het bekijken van de kunst van Kiefer zei Hans Grothe: “Ik identificeer wel wat ik zie ofschoon ik het niet begrijp en dan ga ik het anders interpreteren dan Kiefer mij insinueert.”

Een heel terechte opmerking. De werken van Kiefer bezorgen de bezoeker een visueel orgasme, maar dat betekent niet dat zijn werken zonder inhoud of intellectueel draagvlak zouden zijn. Integendeel.

“Ik denk in beelden. Gedichten helpen mij daarbij. Ze zijn zoals boeien in de zee. Ik zwem naar één en zwem dan verder naar een andere en tussen beide boeien voel ik me verloren,” verduidelijkt Kiefer en citeert dan Faust van Goethe: "stijgen, stijgen, ik zink”.

Anselm Kiefer (°1945) is geboren in het stadje Donaueschingen, een toeristische trekpleister aan het Zwarte Woud en de bron van de Donau: “Daar groeide ik op zonder televisie, zonder internet, zonder bioscoop of theater, wel in een prachtige lege ruimte.”

Later studeert hij rechten en Romaanse talen. Hij verlaat echter de universiteit en gaat aan de academies van Freiburg, Karlsruhe en Düsseldorf studeren. Hij ontmoet er Jozef Beuys. Zijn carrière begint hij als fotograaf, later als performer en dan schilder en maker van mixed media. In 1992 vestigt hij zich in het Franse Barjac waar hij een uitgestrekt atelier bezit. Enkele jaren geleden verkaste hij naar Croissy bij Parijs waar hij een industriële werkplaats opende.

1945: de Duitsers hebben de Tweede Wereldoorlog verloren. Europa kreunde: miljoenen doden, steden en infrastructuur vernietigd. Die oorlog en zijn naweeën vormen de inspiratie voor Kiefer die tijdens een lezing in Frankfurt (twee jaar geleden) zijn stelling helder formuleerde: “Het moet duidelijk zijn hoe gevaarlijk het voor politici kan zijn om mythen te gebruiken en te misbruiken en die te interpreteren als rechtvaardiging voor een bepaald soort gedrag. Maar het is even gevaarlijk om mythen te begraven in het collectieve onderbewustzijn.”

De inspiratie voor zijn werken zijn de Duitse geschiedenis, de Holocaust en de Kabbala. Kort (en dus ongenuanceerd) samengevat is de Kabbala een joods religieus filosofisch systeem waarbij iedere letter, ieder woord, ieder getal van de tenach (of Hebreeuwse bijbel) een verborgen betekenis bevat. Voor niet-ingewijden is het onmogelijk om deze tekens hun juiste betekenis te geven op de schilderijen, maar de cijfer en lettercombinaties zijn – soms – wel duidelijk te lezen.

Monumentale werken

Bij het binnenkomen wordt de bezoeker geconfronteerd met "Grosse Fracht"(1981/1996). Kiefer schilderde een uitgestrekt desolaat (zeg maar doods) land met veel dikke uithalen olieverf die soms klodderen of afdruipen.

Op het doek monteerde hij twee verhakkelde vliegtuigen uit lood waartegen hij gedroogde zonnebloemen aanbracht. En her en der op het doek witte cijfers zoals een doelwit wordt aangestreept op een foto van Google Earth. Het totaalbeeld lijkt grijs en somber maar wie het doek van dichtbij bestudeert, krijgt een waaier aan kleurvlekken te zien.

Daarnaast hangen enkele doeken uit een serie van veertien die allemaal gaan over het verborgen leven van planten. Gemaakt met gemengde techniek en lood. Soms voegt hij er een echt attribuut aan toe zoals een kinderkleedje, een schoen of een opgezette gans. En over de veertien doeken her en der – lukraak ? – cijfers en letters. Kiefer gaat ook zo ver dat hij gewoon loden platen gaat bewerken waardoor die reliëf krijgen, een eigen wereld gaan vormen, een kristal.

Zonder personages

Kiefer schildert geen mensen: de wereld is voor hem niet (meer) bewoond. Zijn grote werken zijn steeds vanuit een hoog standpunt gemaakt: hij wil de weidsheid onderstrepen waardoor de oorlog (uiteindelijk gaan al zijn werken over de gruwelen van een conflict) een universeel karakter krijgt. De kleuren zijn grijzig en op het doek brengt hij dikwijls geblakerde takken aan waardoor het geheel iets krijgt van een verschroeide aarde. Niets leeft, alles is dood.

In de achterste zaal hangt het recente werk "Der fruchtbare Halbmond" (2009) of de vruchtbare halvemaan. Dit is de omschrijving van een stuk vruchtbaar land in het Midden-Oosten, ook wel genoemd "De wieg van de beschaving". Het doek (olieverf en emulsie) toont een immens gebouw – is het een afspiegeling van de Toren van Babel? – dat door een allesvernietigende wind aan flarden wordt geblazen.

Tegenover dit werk hangt "Lilith", de Hebreeuwse stormdemon die dood en verderf bracht. Ook hier grijpt Kiefer terug naar de mythologie. Wat we zien is een grote stad – zoals een luchtbeeld - die totaal verlaten, dood is, alleen de gebouwen staan er nog, elk leven is verdwenen. Kiefer mengde in zijn verf as om de kille dood te onderstrepen en een grote pluk zwart haar moet een brand suggereren. Her en der bracht hij verdorde klaprozen aan, de bloem die symbool staat voor de Grote of Eerste Wereldoorlog.

Anselm Kiefer wendt alle technieken aan om zijn werken te maken: niet alleen de klassieke verf – verf is voor hem vuur en as - , maar ook gips, krijt, klei, geblakerde takken, met hars behandelde palmtakken, emulsie en objecten.

Zijn werken ogen fantastisch en zijn heel moeilijk te duiden, ergens lazen wij dat Kiefer “elke interpretatie toestaat” en dat is een fijne gedachte voor de bezoeker die verbaasd zal genieten van deze tentoonstelling die we alleen maar kunnen omschrijven als een visueel spektakel van het hoogste niveau én met een krachtige, intellectuele visie. Kiefer helpt ons wel op weg: zijn titels zijn richtinggevend en verwijzen dikwijls naar de literatuur of mythische geschiedenis.

Voor de gelegenheid werden de muren van de grote gelijkvloerse zalen van het KMSKA wit geschilderd waardoor alle aandacht naar de werken gaat. Anselm Kiefer heeft in Antwerpen in de beste omstandigheden een schitterende expositie gekregen. Straks gaan we het nog jammer vinden dat het KMSKA in verbouwing gaat.

Yves Jansen

Anselm Kiefer

tot 23 januari

Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen

www.kmska.be

Meest gelezen