Na Benedictus een "vrijzinnige" paus?

Met het reilen en zeilen van de katholieke Kerk zelf zal hij zich, althans publiek, niet meer inlaten. Dit is dus het geschikte moment voor een evaluatie van zijn pontificaat. Naar aanleiding van de vorige pauskeuze publiceerden Rik Torfs en Kurt Martens een verzameling van opstellen over de wensen of verwachtingen van een aantal mensen over de nieuwe paus (Habemus Papam het profiel van de volgende paus, Leuven, Davidsfonds, 2004).

Hoewel ik atheïst ben, werd ook mijn mening gevraagd. Ik stelde mij voor wat een min of meer ‘vrijzinnig’ denkende paus - wanneer zo iemand onverhoopt verkozen zou worden - zich als doel zou kunnen stellen.

Hierbij ging ik uit van de gedachte dat de katholieke Kerk, hoe dan ook op wereldvlak een belangrijke rol speelt. Een verantwoordelijke persoon zou zich dus kunnen voornemen dit instituut in een richting te sturen die de belangen van zoveel mogelijk mensen, katholieken en anderen, kan dienen.

Ik vond dat een paus die vertrekt van dat uitgangspunt ernaar moet streven, zonder al te veel schokgolven te veroorzaken, de machtsstructuren van de Kerk om te vormen. Dit kan gebeuren door een netwerk te laten ontstaan waarin open communicatie zowel op het horizontale als het verticale vlak in een heen en weer richting plaats vindt.

Het functioneren van zo’n netwerk zou langzamerhand leiden tot een versoepeling van de gezagsrelaties en het overgaan van een piramidale naar een meer democratische besluitvorming. De vergelijking met de ingrepen van Gorbatsjov binnen de Sovjet-Unie toont ook aan welke risico’s daaraan verbonden zijn.

Een leider die zijn macht teveel reduceert, zaagt de tak af waarop hij zit. In een eerste fase zou de nieuwe paus dus vooral op informele wijze vooraanstaande leken en priesters, theologen en anderen, ertoe moeten aanzetten nieuwe ideeën te laten circuleren.

Na verloop van tijd zou men die denkbeelden dan binnen een concilie kunnen aftoetsen. De essentiële tendens hiervan zou moeten bestaan in het wijzigen van de gezagsstructuren in de richting van een grotere inbreng van leken, inclusief vrouwen, gegarandeerd door quota.

De andere noodzakelijke aanpassingen, op het vlak van het bijbelonderzoek, de dogmatiek, de pastorale theologie en de ethiek, zouden daardoor eveneens op gang komen.

Het basisprobleem van de huidige Kerk bestaat immers in de verregaand autoritaire structuur van de gezagvoering en de hiermee verbondene rigiditeit van de leerstellingen op het theologische en ethische vlak.

Ook een intelligente, zij het niet ‘vrijzinnige’ paus, zou bij een analyse van de lamentabele toestand van de Kerk tot een enigszins vergelijkbaar inzicht kunnen komen.

Men kan nu de vraag stellen of Benedictus XVI blijk gegeven heeft van enig besef van die problematiek, of stappen gezet heeft in de hierboven geschetste richting. Het antwoord is verregaand negatief.

Op ethisch vlak, vooral betreffende alles wat met seksualiteit of voortplanting te maken heeft, werden de standpunten van zijn voorganger, die zelf achterlijk waren, ongewijzigd bevestigd; ook in publieke verklaringen.

Een streven naar openheid voor nieuwe ideeën, of steun aan de ‘oude’ moderne theologen, laat staan de nieuwe, kon men niet ontwaren. En als er al een opening tot stand kwam, was het naar de reactionaire volgelingen van het Pius X Genootschap (Mgr Lefebvre).

Op het structurele vlak waren sommige bisschopsbenoemingen misschien iets minder rigide dan die van zijn voorganger, maar een echt vernieuwende trend zat er zeker niet in.

In het domein van de exegese was er een fenomeen dat de laatste tijd al te weinig onder de aandacht gebracht is. Joseph Ratzinger, van huize uit theoloog en exegeet, heeft blijkbaar gedacht dat hij ook als paus geroepen was om ‘geleerde’ uiteenzettingen te blijven geven. Dat heeft bvb. geleid tot het ‘Regensburg incident’ waarbij hij een obscure middeleeuwse tekst analyseerde die een heel negatief beeld van Mohammed en de islam schetst, tot grote ergernis van de hele islamwereld.

Maar nog belangrijker in dit opzicht was zijn project om een trilogie over ‘Jezus van Nazareth’ te schrijven, een werk dat zich op de delicate rand begeeft tussen wetenschappelijke exegese en eerder speculatieve geloofsleer. Wie enigszins met die materie vertrouwd is, weet dat alleen al op het wetenschappelijke domein, sinds vele decennia een ononderbroken stroom van boeken en artikels van een behoorlijk niveau gepubliceerd wordt. Schrijven over Jezus is daardoor een hachelijke onderneming geworden.

Als we even alleen zijn laatste deel bekijken, dat over de ‘kindsheid’ van Jezus gaat, dan blijkt dat Ratzinger een aantal belangrijke publicaties hierover niet eens kent. (Bvb. R.E. Brown, The Birth of the Messiah (1993) en Geza Vermes, The Nativity (2006))

Weliswaar vermeldt hij nadrukkelijk dat zijn boeken persoonlijke bijdragen zijn, die geen beroep doen op het pauselijk gezag, maar de vraag blijft of de dagtaak van een paus zo miniem is dat er voldoende tijd overblijft voor een dergelijk omvangrijk project.

Als wetenschappelijke bijdrage heeft dit werk omzeggens geen enkel nut en ook theologisch gezien is het vrij verouderd.

Zou die eigenaardige visie op de taken van een paus niet mede aan de basis liggen van zijn onvermogen om greep te behouden op de werking van de Curie en dus uiteindelijk van zijn besluit om af te treden?

Alles samen genomen is het pontificaat van Benedictus XVI iets bevreemdends. Er zit een enigszins sympathieke kant aan de eigenzinnigheid waarmee hij tegelijk paus en theologieprofessor wou blijven. Daar staat tegenover dat hij de uitdaging om de Kerk te moderniseren helemaal niet heeft opgenomen, terwijl de exegetische en theologische pool van zijn werk weinig aarde aan de dijk heeft gebracht. Tweemaal een maat voor niets dus.

Wat wij van zijn opvolger in het beste geval mogen verwachten
heb ik hierboven samengevat. De hoop of de wens die ik bij de vorige pauskeuze formuleerde blijft dwingender dan ooit actueel.

(De auteur hoogleraar emeritus filosofie in Gent.)