Oekraïne quo vadis?

De zenuwen staan gespannen in de Oekraïense hoofdstad Kiev. Vorige week besliste de Oekraïense regering om de plannen voor de ondertekening van een associatieakkoord met de Europese Unie voor onbepaalde tijd op te schorten. Volgens de officiële verklaring van Eerste Minister Azarov heeft Oekraïne meer tijd nodig om de economische gevolgen van het akkoord te bestuderen, en vooral, om de impact voor de relaties met Rusland te onderzoeken.

Na de Oranjerevolutie was de euforie groot. Ook de verwachtingen waren (te) groot. De nieuwe Oekraïense regeringsleiders kwamen vol trots naar Brussel en hoopten op een duidelijk signaal dat toetreding tot de EU op een dag zou mogelijk zijn. Al snel werd duidelijk dat dit een stap te ver was voor een Unie die de vorige oostwaartse uitbreidingsgolf nog steeds niet helemaal heeft verteerd en worstelt met toetredingsaanvragen van landen uit de Westelijke Balkan en Turkije.

Zonder perspectief op toetreding werd hard gewerkt aan een formule om de politieke, economische en juridische banden tussen Oekraïne en de EU te versterken. De onderhandelingen over een associatieakkoord werden opgestart in 2006 en afgerond in 2012. Volgens EU bronnen is dit het ‘meest ambitieuze akkoord ooit dat aan een partnerland werd aangeboden’. Het voorziet onder andere in de oprichting van een verregaande vrijhandelszone en de toepassing van bepaalde EU wetgeving in Oekraïne. Of het associatieakkoord ooit zal in werking treden is momenteel hoogst twijfelachtig.

Terwijl de EU duidelijke voorwaarden had gesteld voor de ondertekening van het akkoord, zoals de hervorming van de Oekraïense justitie en een betere behandeling van politieke gevangenen, is het uiteindelijk de Oekraïense regering zelf die de stekker uit het stopcontact heeft getrokken.

Eén van de hoofdredenen voor de plotse koerswijziging is ongetwijfeld de steeds toenemende druk vanuit Moskou. Tijdens zijn verkiezingscampagne maakte President Poetin al duidelijk dat de economische herintegratie van de voormalige Sovjetrepublieken een speerpunt van zijn buitenlands beleid zou worden. Met de oprichting van een douane-unie tussen Rusland, Wit-Rusland en Kazakstan werd alvast de aanzet gegeven voor de oprichting van een heuse Euraziatische Unie. Landen die zich niet meteen enthousiast toonden voor dit idee, onder andere omdat toetreding tot de douane-unie met Rusland economisch en juridisch incompatibel is met een diepgaande bilaterale vrijhandelsrelatie met de EU, werden geconfronteerd met niet altijd even subtiele drukkingsmiddelen.

Vooral de Russische gezondheidsinspectie leverde ijverig werk. Onder andere Oekraïense chocolade, Moldavische en Georgische wijn werden geweerd van de Russische markt, officieel omdat deze producten niet voldoen aan de hoge Russische gezondheidsstandaarden. Zelfs Litouwse zuivelproducten werden een tijdlang gebannen, een duidelijk signaal naar de huidige voorzitter van de EU en gastheer van de belangrijke topbijeenkomst in Vilnius op 28-29 november waar onder andere het nieuwe associatieakkoord met Oekraïne zou worden ondertekend.

Dergelijke maatregelen zijn trouwens flagrant in strijd met het recht van de Wereldhandelsorganisatie, waarvan Rusland sinds vorige zomer lid is. Bovendien werden enkele openstaande gasrekeningen naar Kiev gestuurd met de duidelijke vingerwijzing dat het wel eens een koude winter zou kunnen worden. Misschien was eind november dus niet de meest ideale datum voor ondertekening van het nieuwe akkoord met de EU.

Hoewel de druk uit Moskou ongetwijfeld een cruciale factor is in de evoluties van de voorbije dagen, speelt ook de binnenlandse politieke situatie in Oekraïne een rol. President Janoekovitsj is de man die in 2004 moest aftreden na klachten van verkiezingsfraude. Hij kwam opnieuw aan de macht in 2006 na interne conflicten tussen de leiders van de Oranjerevolutie Viktor Joesjtsjenko en Joelija Tymosjenko. Deze laatste zit nog steeds in de gevangenis na een dubieus politiek proces. Haar lot is een doorn in het oog van de EU en een nieuwe wet die haar zou moeten toelaten om naar Duitsland te gaan voor medische verzorging – een expliciete eis van de EU – werd recent nog weggestemd in het Oekraïense parlement.

Het mag duidelijk zijn dat de houding van Janoekovitsj ten aanzien van de EU op zijn minst dubbelzinnig is te noemen. Hoewel Oekraïne ook onder zijn leiding is blijven vasthouden aan een officiële pro-Europese koers is hij een veel koelere minnaar van het Europese project dan zijn voorganger. Dat hoeft niet te verwonderen aangezien zijn machtsbasis vooral ligt in het meer op Rusland georiënteerde oostelijk deel van Oekraïne. Het in stand houden van goede relaties met zowel de EU als Rusland is dan ook cruciaal om zijn positie te handhaven met het oog op de komende presidentsverkiezingen van 2015.

De topbijeenkomst in Vilnius waar de EU een nieuw hoofdstuk wou openen in de relaties met de Oost- Europese buurlanden stevent af op een anticlimax. Nadat eerder Armenië had laten weten af te zien van een verregaand associatieakkoord met de EU, is nu ook het akkoord met Oekraïne in de koelkast gestopt. Officieel ligt het akkoord met Oekraïne ‘nog steeds op tafel’ en ‘staat de deur nog steeds open’ maar in de huidige omstandigheden lijkt ondertekening uitgesloten. Enkel Moldavië en Georgië zijn nog op weg naar een formele associatie met de EU, maar ook met die landen ligt het pad bezaaid met hindernissen en onzekerheden.

De officiële EU verklaring van presidenten Barroso en Van Rompuy dat de Oekraïense leiders zich niet mogen laten leiden door korte termijn beslommeringen en moeten oog hebben voor de lange termijn voordelen van het associatieakkoord, lijken weinig overtuigend met de winter voor de deur. De directe Russische impact op de Oekraïense economie is nu eenmaal niet te onderschatten. Kort na de koerswijziging in Kiev heeft de Russische gezondheidsdienst trouwens verklaard dat Oekraïense chocolade dan toch niet kankerverwekkend is en dat de Russische markt opnieuw zal worden opengesteld. Ook met die gasfactuur zal het allicht wel meevallen als Janoekovitsj het been stijf houdt in Vilnius. Ondertussen blijft Oekraïne op zoek naar een moeilijk evenwicht tussen Rusland en de EU.

(Peter Van Elsuwege is docent Europees recht aan de Universiteit Gent. Guillaume Van der Loo is onderzoeker aan het Europees Instituut van de Universiteit Gent.)