Do's & don'ts bij samenvallende verkiezingen - Bart Maddens

Het oudste krantenknipsel is al wat vergeeld en dateert van 27 januari 1988. Het is een verslag van een persconferentie die Frank Swaelen en Annemie Neyts de dag voordien gaven. De voorzitters van CVP en PVV presenteerden toen trots het akkoord dat ze in de vroege ochtend hadden bereikt voor de vorming van de Vlaamse executieve. Het was een historisch moment. Voor het eerst werd er een Vlaamse coalitie gevormd zonder rekening te houden met de nationale regeringsvorming.

Toch was er een journalist die de pret wou bederven en Frank Swaelen een vervelende vraag voor de voeten wierp : zal die snelle vorming van een Vlaamse executieve het werk van informateur Jean-Luc Dehaene niet bemoeilijken ? Dat zal het werk van Dehaene er inderdaad niet gemakkelijker op maken, antwoordde Swaelen bedachtzaam, maar “dat volgt nu eenmaal uit de logica van de staathervorming”.

En of dit het werk van Dehaene bemoeilijkte ! De SP reageerde meteen woedend. De partij zou niet deelnemen aan de nationale regeringsonderhandelingen als er geen garanties waren dat de partij ook zou kunnen toetreden tot de Vlaamse executieve. Het vergde al meteen het uiterste van Dehaene’s loodgieterstalenten om hiervoor een oplossing te bedenken. Pas op 7 maart was het zo ver : christendemocraten, socialisten en Volksunie kwamen overeen dat de Vlaamse executieve van 1988 tot 1992 opnieuw proportioneel zou worden samengesteld, net zoals in de periode 1981-1985. Nu Dehaene dit probleem had opgelost kon het echte onderhandelingswerk beginnen...

De politieke elite had haar lesje geleerd. Als je eerst de deelregeringen vormt, dan dreig je de nationale regeringsvorming voor lange tijd te blokkeren. Niet doen dus. Eerst de nationale regering, dan de deelregeringen : dát is de juiste volgorde. En dat blijkt ook duidelijk uit het tweede krantenknipsel in de map. Het dateert van vlak na de eerste échte samenvallende verkiezingen, op 21 mei 1995. Toen heerste er een euforisch sfeertje in Vlaamsgezinde kringen. Het was de eerste keer dat de Vlaamse Raad rechtstreeks werd verkozen.

Ook toen liepen er een aantal naïevelingen rond die dachten dat het ‘zwaartepunt’ van de politiek nu echt naar Vlaanderen was verschoven. Je zou eens wat zien ! Maar in het bewuste krantenartikel werden die dromers nogal onzacht met de voeten op de grond gezet, en wel door SP-voorzitter Louis Tobback. Hij kondigde samen met CVP-voorzitter Johan Van Hecke aan dat er, naar analogie van de regeringsvorming op federaal niveau, een rooms-rode Vlaamse regering zou worden gevormd.

Dat was niet zo evident, want die Vlaamse meerderheid had geen enkele zetel op overschot. Zou het volgens de federale logica niet meer aangewezen zijn om in Vlaanderen een andere coalitie te vormen, met een ruimere meerderheid, vroeg alweer die kritische journalist. Maar hij kreeg meteen het deksel op de neus van Tobback : “Ach, die federale logica, dat is toch dikke zever”.

Tegen 1999 was er niemand die zich nog veel illusies maakte over de ‘federale logica’ bij samenvallende verkiezingen, of toch bijna niemand. Want in de bestofte kaft die de partijen dezer dagen uit hun schuif halen vinden we nog een ander merkwaardig knipsel, uit de krant van 26 juni 1999. In de Duitstalige Gemeenschap hadden socialisten en christendemocraten al vóór de verkiezingen afgesproken om samen te regeren. De coalitiegesprekken tussen de CSP en de SP verliepen dan ook zeer vlot.

Tot op 25 juni. Toen kregen de Duitstalige socialisten het bevel van hogerhand om de gesprekken stante pede af te breken, en een paarsgroene regering te vormen, zoals overal elders. Zo was het eindelijk ook tot in de verste uithoek van het koninkrijk doorgedrongen wat de “logica van de staatshervorming” precies inhoudt.

Maar de kaft bevat nog meer leerrijke artikels uit 1999. Het blijkt eveneens onzin dat de grootste partij altijd als eerste aan zet komt om een Vlaamse regering te vormen. Dit staat nergens zo geschreven. In 1999 was CVP de grootste partij in Vlaanderen, maar het was Guy Verhofstadt van VLD die het laken naar zich toe trok. Toegegeven, CVP had al meteen na de verkiezingen zelf beslist om geen initiatief te nemen. De partij voelde al snel aan dat de wind uit een paarse hoek waaide.

Maar mocht CVP toch zelf een Vlaamse regering hebben proberen te vormen, dan zou de partij meteen een blauwtje hebben opgelopen bij socialisten en liberalen. Dit zou de vorming van een paarse Vlaamse regering hoogstens een paar dagen hebben vertraagd. Het zogenaamde ‘initiatiefrecht’ van de grootste partij stelt in de praktijk niet zoveel voor.

En er is nog een ander knipsel van 1999 dat met de nodige uitroeptekens is gemarkeerd : op 15 juni, amper twee dagen na de verkiezingen, werd Louis Michel tot informateur aangewezen. Na samenvallende verkiezingen laat het paleis er geen gras over groeien. Koning Albert schoot toen bliksemsnel in actie. De fase van de ‘consultaties’ werd grotendeels overgeslagen. Volgens waarnemers wilde de vorst absoluut de vorming van de regionale regeringen vóór zijn. Je wist maar nooit dat er toch nog onverlaten waren die de les van 1988 niet goed hadden geleerd. En tenslotte kun je de regionale regeringsvorming ook niet eindeloos uitstellen of rekken…

Het draaiboek voor een regeringsvorming bij samenvallende verkiezingen is dus duidelijk. Vorm eerst zo snel mogelijk een federale regering, en dan pas, als afgeleide daarvan, de deelregeringen. Als je het omgekeerd doet, dan dreigt de federale regeringsvorming in de soep te draaien. En de “federale logica” dan ? Dat is, bij samenvallende verkiezingen, “dikke zever”. Waarom dacht je anders dat de federale en de regionale verkiezingen zo nodig opnieuw moesten samenvallen ?

(Bart Maddens is hoogleraar politieke wetenschappen aan de KULeuven.)