Ieder voor zich in Europa - Alexander Mattelaer

De fundamentele trendbreuk is dat er zich binnen zowat alle lidstaten een ‘ieder voor zich’-mentaliteit heeft genesteld. Het uiteenvallen van de Europese constructie is bijgevolg niet langer ondenkbaar. De trendy modewoorden grexit, brexit en zelfs frexit hebben nu plaatsgemaakt voor droge zinnetjes in de besprekingen van de Eurogroep: “Indien geen overeenstemming kan worden bereikt, dienen snelle onderhandelingen met Griekenland opgestart te worden over een time-out buiten de eurozone”. Pardon?

Het uiteenvallen van Europa vormt voor ons land niets minder dan een nachtmerriescenario. Als gastland van de Europese instellingen heeft ons land sterk geïnvesteerd in het eenmakingsproces en plukt het aanzienlijke vruchten daarvan. Maar het Belgische belang bij Europa heeft naast economie ook met machtspolitiek te maken. Bij harde confrontaties tussen de Europese grootmachten dreigt België immers gekneld te raken, met name tussen Frankrijk en Duitsland. Zowel de welvaart als de vrede die we sinds 1945 kennen, is innig verweven met de opeenvolgende stappen van het Europese integratieproces. Zowel via de NAVO als de EU kwamen we uiteindelijk tot een herenigd Duitsland, het verdwijnen van het IJzeren Gordijn en de eenheidsmunt.

De pro-Europese overtuiging zit sterk in het Belgische DNA verankerd. Onze politieke zwaargewichten en bedrijfstoppers ontpopten zich steevast tot medearchitecten van de Europese constructie. Maar een sterke diplomatie kan slechts bestaan bij gratie van binnenlandse cohesie. Helaas doemen de grote Europese breuklijnen ook in eigen land op. In plaats van actief te zoeken naar synthese werd doorheen het politieke landschap de voorbije weken vooral partij gekozen voor hetzij de positie van Duitsland (‘spaarzaamheid’), hetzij de positie van Frankrijk (‘solidariteit’). Het lijkt wel alsof het binnenlandse gekrakeel over financiële transfers en begrotingen in evenwicht naadloos overloopt in het Europese debat.

Wanneer alles wat de voorbije decennia Europees is opgebouwd eenmaal begint af te brokkelen, dreigen we af te glijden naar een situatie die we historisch maar al te goed kennen: België (of de Zuidelijke Nederlanden) als speelbal van de Europese machtspolitiek. In zo'n omgeving is handelingsvermogen van het allergrootste belang. Indien we er als samenleving niet in slagen om beheerst met onze eigen schuldproblematiek en de vergrijzing om te gaan, komen ook wij – net als Griekenland nu – in een situatie van hulpeloze afhankelijkheid terecht. Het vooruitzicht om door onze buurlanden als een economisch wingewest beschouwd te worden is dan niet veraf. Reeds nu doet de financieringsbehoefte van onze welvaartsstaat de instellingen die de basis vormen van onze rechtsstaat (justitie, politie, defensie) meer en meer afbrokkelen. Een ongewild verlies van de vrijheid om onze eigen maatschappelijke keuzes te maken wordt dan een logisch gevolg.

We staan echter niet machteloos tegenover het vooruitzicht op Europese desintegratie. Zelf de boel bijeenhouden is de voornaamste opgave. Indien we in België nog niet doeltreffend over taal en cultuur heen kunnen samenwerken, hoe zou het dan Europees kunnen lukken? Wanneer we erin slagen onze eigen problemen op te lossen, staan we weer veel sterker om actief bij te dragen tot Europese oplossingen. En in een wereld van grote machtsblokken hebben we die Europese antwoorden vanuit welbegrepen eigenbelang ook hard nodig. Of het nu klimaatverandering dan wel het geweld in Oekraïne en het Midden-Oosten betreft, alleen samen kunnen Europeanen resultaten boeken.

Het staat in de sterren geschreven dat de Europese politiek de komende jaren de arena wordt van tumultueus debat over de grote maatschappelijke uitdagingen. Dan gaat het niet louter om de vraag hoe om te gaan met de schuldenput die voorbije generaties hebben gegraven, maar ook met de uitdagingen van de toekomst, zoals migratie, milieu en internationale veiligheid. In deze caleidoscoop van Europese beleidsvraagstukken kan België een unieke syntheserol vervullen – precies omdat het zelf een miniatuurversie vormt van Europese breuklijnen. Gaan we mee vorm geven aan dit debat, of laten we ons de geschiedenis gewoon overkomen? Wie niet in die nachtmerrie wil verzeilen, kan maar beter wakker worden.

(Alexander Mattelaer is de waarnemend academisch directeur van het Instituut voor Europese Studies aan de Vrije Universiteit Brussel.)