Gezocht: een echte mensj - Kristien Bonneure

“Mensj (geen afbreking). Zelfstandig naamwoord; de (m); meervoud: mensjen. Ontleend aan Jiddisch mentsj (voorlopig toegevoegd in 2013): (jodendom) goed, integer, rechtschapen mens.”

Het toeval wil dat ik ‘mensj’ onlangs voor de allereerste keer hoorde gebruiken, mondeling dus, door een joodse man, om iemand aan te duiden voor wie hij heel veel respect, zeg maar een grote liefde had. Ik heb het woord onthouden, en ook de warme toon waarmee het werd uitgesproken.

Navraag bij de redactie van Van Dale leert me dat het woord mensj voor 2000 een paar keer is aangetroffen in de media, tussen 2000 en 2010 helemaal niet, maar tussen eind 2011 en begin 2013 nam het gebruik van het woord opeens sterk toe in verschillende Nederlandse regionale en nationale kranten en op het internet. Het zou me benieuwen hoe dat komt. Het belangrijkste argument van Van Dale om de poort te openen voor een nieuw woord is namelijk dat het gedurende langere tijd in zeer diverse bronnen wordt aangetroffen.

‘Mensj’ heeft nu nog maar de digitale editie van het Groot Woordenboek van de Nederlandse taal gehaald. Laten we er alles aan doen om het in de Dikke van Papier te krijgen. Als het met frequentie te maken heeft, wil ik het gerust een keer of wat herhalen: mensj, mensj, mensj, mensj. Want het is een prachtig woord, een waardevol begrip met geschiedenis.

Mensj is Jiddisch, die wonderlijke joodse taal uit Oost-Europa, die daar door joden die met de Romeinen meereisden werd gebrouwen uit Hebreeuws en Duits. Het Jiddisch heeft een oeroude geschiedenis en een rijke literatuur. Isaac Bashevis Singer schreef prachtige verhalen in zijn moedertaal in Warschau.

Je kunt de taal ook nu nog horen in bepaalde straten en winkels in Antwerpen, je kunt ze zelfs léren aan de universiteit daar, maar wereldwijd is ze aan het verdwijnen. Het aantal actieve sprekers daalt. Maar andere talen nemen wel leenwoorden uit het Jiddisch over. Mensj is lang niet het eerste in het Nederlands. Lef, stiekem, heibel, bajes, gabber, lapzwans, sjofel, smoes, kapsones, bolleboos, mazzel, ramsj komen uit het Jiddisch (via de Amsterdamse volksbuurten) en misschien ligt daar ook de oorsprong van … flamoes.

Mensj bestaat ook in het (Amerikaans-) Engels als ‘Mensch’, in het Webster-woordenboek lees ik als definitie “a person of integrity and honor”. Eerste gekend gebruik in 1856… en nu al flink doorgedrongen in het gewone, niet-joodse taalgebruik. Er bestaat een persiflage op de tv-reeks ‘Mad Men’: ‘Mad Mensch’ met Don Dreyfus of Draperwitz in plaats van Draper. Joodse humor.

Tussen twee haakjes: de heerlijke muzikale kant van het Jiddisch, de tegelijk uitbundige en melancholische klezmer, is wél aan een revival bezig.

In Aalst zeggen ze ‘mensj’ en Willem Vermandere zingt over de ‘menschen van te lande’. Laten we dat mooie woord wat vaker gebruiken, en een ‘mensj’ een ‘mensj’ noemen. In de Jiddische betekenis: een echte vrouw of man uit één stuk, integer, goed, of zoals Van Dale zo mooi zegt: rechtschapen. Bond Zonder Naam, druk er een spreuk van!

Mensjen zijn evenwel niet dik gezaaid. Ik denk even na over mijn familie en vrienden: ja, daar ken ik er een paar, ik zal het hen te gelegener tijd eens zeggen. En zijn er ook bekende ‘mensjen’? Denk, denk, denk. Geen mediahelden-van-één-dag maar echte ‘mensjen’? Hier komt er een: Jeanne Devos. Kent u er nog?

(Kristien Bonneure werkt voor www.cobra.be, de cultuurwebsite van de VRT. Met dank aan Ton den Boon, hoofdredacteur Van Dale.)