Is de Krim een gasoorlog? - Thijs Van de Graaf

De Russische gasmoleculen mogen dan wel ongemoeid doorheen het Oekraïense pijpleidingnetwerk zijn blijven stromen, de energiefactor schemert door de hele Oekraïnecrisis. Het was Poetin’s belofte van een korting op de gasfactuur die (toenmalig) Oekraïens president Janoekovitsj eind vorig jaar deed afzien van een deal met de EU. Na de omwentelingen die daarop volgden, liet Gazprombaas Miller op 1 april weten dat de korting niet meer gold. De gasprijs voor Oekraïne ging daarop weer met een derde omhoog.

Die hogere gasprijs is een strop rond de nek van de Oekraïense economie, die op de rand van de afgrond balanceert. Het land heeft nog een openstaande schuld van 1,7 miljard dollar bij Gazprom. De vrees in grote delen van Europa is dat Gazprom (lees: het Kremlin) de gaskraan naar Oekraïne opnieuw zal toedraaien als Kiev de gasfactuur niet meer kan betalen. Zo’n Russische gasboycot zou in theorie ook Europa hard kunnen treffen. Rusland levert immers een derde van al het aardgas dat in Europa wordt verbruikt, en 60 procent daarvan passeert via Oekraïne.

De EU is echter veel minder kwetsbaar voor zo’n scenario dan enkele jaren geleden. Er is immers werk gemaakt van nieuwe pijpleidingen die Oekraïne als transitland omzeilen, zoals Yamal (via Wit-Rusland en Polen naar Duitsland), Blue Stream (via de Zwarte Zee naar Turkije) en Nord Stream (via de Baltische Zee naar Duitsland). Deze alternatieve tracés worden momenteel niet op volle capaciteit benut. Bij een eventuele verstoring van de transit door Oekraïne zou ongeveer de helft van het gas via deze andere routes richting Europa kunnen worden gepompt.

Bovendien bevinden we ons niet in het putje van de winter zoals tijdens de vorige gascrisissen, maar in de lente, met navenant lager aardgasverbruik. Europa kende trouwens een zeer milde winter, wat maakt dat de Europese aardgasstocks op een zeer hoog niveau staan. Noorwegen zou op korte termijn ook de gasuitvoer naar Europa kunnen opkrikken. Tel daarbij het feit dat er steeds meer vloeibaar aardgas (LNG) op de wereldmarkt beschikbaar is (weliswaar tegen een hogere prijs dan Russisch gas) en het wordt duidelijk dat de Europese bevoorradingszekerheid minder in het gedrang is dan in 2009, al blijven bepaalde lidstaten kwetsbaarder dan andere.

Veel belangrijker is dat Gazprom het grootste deel van zijn winst haalt uit de export van gas naar Europa: op de binnenlandse markt verkoopt het bedrijf zijn gas immers vaak met verlies. De Russische gasgigant kan het zich niet veroorloven om de lucratieve Europese exportmarkt voor een langere periode te verliezen. Hetzelfde geldt voor de Russische staatskas, die voor meer dan de helft afhangt van de inkomsten uit de buitenlandse verkoop van olie en gas. Rusland is dus minstens even afhankelijk van Europese gasinkomsten als Europa van Russisch gas.

Als Rusland zijn zogenaamde ‘gaswapen’ inzet, keert dit ongetwijfeld als een boemerang terug in het gezicht. Rusland kan zijn gasexporten immers niet zomaar slijten aan andere klanten, zoals China, want dat vergt de bouw van dure gaspijpleidingen en dus een akkoord over de gasprijs. Rusland en China zijn al een decennium aan het praten over zo’n prijs maar vinden daarover geen akkoord. Tot zolang dat niet gebeurt, blijft Rusland aangewezen op West-Europa als belangrijkste klant voor het grootste deel van zijn exportinkomsten.

Ook het zogenaamde Amerikaanse gaswapen is een mythe. President Obama sprak bij zijn bezoek aan België de belofte uit dat de VS een deel van hun schaliegasrijkdom zouden delen om de Russische gasgreep op Europa te verminderen. Het afleveren van vergunningen en de effectieve bouw van LNG-exportterminals vergt echter jaren en, wanneer het zo ver komt, is de kans groot dat deze LNG volumes richting Azië zullen gaan waar de gasprijzen veel hoger liggen dan in Europa.

Ook al is Europa minder kwetsbaar voor een Russische gasboycot dan sommige mediaberichten doen vermoeden, toch is het verstandig om de aanvoer van aardgas te diversifiëren. Eén enkele leverancier die instaat voor 30 procent van de aardgasconsumptie is sowieso te vermijden, zelfs al is het een betrouwbare leverancier. Rusland is dat allerminst, niet alleen omdat het zijn aardgas als diplomatiek instrument inzet in zijn buitenlands beleid, maar ook omdat het niet dezelfde marktconforme spelregels hanteert als de EU. Dat is trouwens de reden waarom de Europese Commissie een antitrustonderzoek tegen Gazprom heeft geopend.

Europa moet in elk geval streven naar een diversificatie van zowel de aanvoerroutes als de leveranciers van aardgas. Aardgas uit de Kaspische Zee-regio zou de Europese afhankelijkheid van Rusland kunnen verminderen. De bedoeling van de sterk door Europa gepromote Nabucco pijpleiding was precies om aardgas uit deze regio naar Europa te vervoeren, maar dit project bleek economisch onhaalbaar. Ook in Noord-Afrika en het Midden-Oosten zijn nog grote aardgasreserves aanwezig die Europa zouden kunnen bevoorraden. En LNG van de wereldmarkt blijft een duur maar flexibel back-up systeem.

Terzelfder tijd moet Europa intern haar huiswerk doen. Er moet werk worden gemaakt van een echte, eengemaakte gasmarkt, met veel meer fysieke interconnecties tussen landen, strategische gasopslagcapaciteit, en bidirectionele pijpleidingen om regionale gastekorten te kunnen opvangen. Op het vlak van energie-efficiëntie kan Europa nog grote stappen vooruit zetten. En hernieuwbare energietechnologieën zoals zon- en windenergie kunnen de importafhankelijkheid van de EU verminderen.

Sommigen zullen daar ook meer controversiële recepten aan willen toevoegen, zoals het massaal ontginnen van schaliegas, het bouwen van nieuwe nucleaire reactoren, of zelfs het gebruik van steenkool. Het gevaar bestaat echter dat er in naam van de ‘bevoorradingszekerheid’ andere nobele principes overboord worden gegooid, zoals het Europese streven naar klimaatleiderschap, wat van steenkool eigenlijk een anachronistische energiebron maakt.

De uitdaging op korte termijn is ervoor te zorgen dat Oekraïne haar schulden bij Gazprom kan aflossen. De VS en Europa hebben reeds economische hulp toegezegd. Het is belangrijk dat die hulp wordt gekoppeld aan de voorwaarden dat Oekraïne zuiniger gaat omspringen met energie, binnenlandse energiesubsidies afbouwt, en de energiesector transparanter maakt.
 

(Thijs Van de Graaf is postdoctoraal onderzoeker aan de Gentse Vakgroep Politieke Wetenschappen.)