Een straaltje hoop in Oekraïne - Jan Balliauw

Sommigen hoopten al dat het lont uit het Oekraïense kruitvat was getrokken, maar dat was te vroeg gejuicht. Rusland had dan wel ingestemd met de ontruiming van alle overheidsgebouwen en de ontwapening van alle milities, maar Moskou had altijd ontkend dat het ook maar iets te maken had met de opstand in het oosten van Oekraïne.

President Poetin zei tijdens zijn tv-marathon, die werd uitgezonden terwijl het topoverleg in Genève bezig was, dat de suggestie dat Russische militairen daar de zaak zouden sturen klinkklare nonsens was. Hij toonde eens te meer hoe goed hij als geheim agent getraind was in het ontkennen van geheime operaties ook al zijn er intussen heel wat aanwijzingen over de betrokkenheid van Russische agenten. Zonder verpinken voegde Poetin er overigens aan toe dat op de Krim Russische militairen inderdaad de zelfverdedigingsmilities hadden geholpen, ook al had hij dat eerder ook ontkend en gezegd dat om het even wie een Russisch uniform in de winkel om de hoek kon kopen.

Moskou kon dus de dag na het akkoord in overeenstemming met de officiële retoriek de handen in onschuld wassen toen de activisten in de Volksrepubliek Donetsk lieten weten dat ze zich niet gebonden voelden door wat boven hun hoofden was besloten. Ze wilden wel de overheidsgebouwen verlaten en hun wapens inleveren, maar dan moest de regering in Kiev ook de illegale bezette ministerskabinetten verlaten. Ook wilden ze dat het Maidan-plein in Kiev werd ontruimd (waar de barricades nog altijd niet weg zijn) en dat het rechtsradicale en nationalistische Pravi Sektor (waarvan de leden volgens hen ook bewapend zijn) werd opgedoekt. Desjtsjitsja haastte zich te zeggen dat het akkoord van Genève op dat vlak geen betrekking had op Maidan, maar dat staat er alvast niet met zoveel woorden in, integendeel in de tekst wordt duidelijk gesproken over ‘all sides’.

President Obama zag de bui al hangen, want de inkt onder het akkoord van Genève was nog niet droog of hij toonde zijn groot wantrouwen al. De tekst bood een straaltje hoop, "a glimmer of hope", liet Obama optekenen, maar hij zei meteen ook sceptisch te zijn “gezien de resultaten uit het verleden”.

Toch biedt de verklaring van Genève ook zowat de enig politieke uitweg uit de huidige crisis. De 6de paragraaf spreekt over de noodzaak aan een grondwetswijziging waarin de belangen van alle regio’s en alle politieke strekkingen worden erkend. De laatste tien jaar heeft ofwel het westen van het land geregeerd tegen het oosten, of het oosten tegen het westen. In een jong land waar twee diverse landsgedeelten met een verschillende historische achtergrond worden gedwongen om met elkaar samen te leven, moet je bereid zijn om water in de wijn te doen. We weten in België maar al te goed dat zoiets niet eenvoudig is, maar er is nu eenmaal geen andere weg. Zo lang alle macht in Kiev geconcentreerd blijft, zal de strijd om die macht blijven voortduren.

De weg van het ingewikkelde compromis is moeilijker uit te leggen dan de populistische oproepen om te gaan strijden tegen de andere landshelft. Burgeroorlogen berokkenen evenwel meestal oneindig veel leed aan de bevolking en monden bijna nooit uit op een militaire overwinning, maar op een nog meer gecompliceerd compromis. In Oekraïne is aan beide kanten de nationalistische koorts evenwel pijlsnel gestegen. Zelfs het gebruik van plaatsnamen is niet meer neutraal. Als je de Russische naam gebruikt, ook al gaat het over een plaats in een gebied met een duidelijke meerderheid aan Russischtaligen, ben je in de ogen van aanhangers van Kiev een russocentrist. Als je de Oekraïense naam gebruikt, ben je in de ogen van de activisten in het oosten een pseudofascist.

De interim-regering ziet alvast in dat ze iets moet doen. Zowel president Toertsjinov als premier Jatsenjoek beloven meer autonomie voor de regio’s en garanties voor de Russischtaligen. Maar voor de separatisten in het oosten lijkt iedere toegeving van Kiev soms een bewijs dat ze succes boeken met hun gewapende opstand. En de nationalisten in Kiev en het westen van het land vinden dat de regering zich veel te verzoenend opstelt tegenover de separatisten in het oosten.

De zwijgende meerderheid in het oosten, die niets moet hebben van de gewapende milities, kijkt gelaten toe en laat het gebeuren. Ze willen wel dat Oekraïne blijft bestaan, maar ze willen ook niet overkomen alsof ze steun zouden geven aan het bewind in Kiev. Dat gaat ook hen te ver.

Voor Rusland gaat alles voorlopig de goede kant uit. Een standaard “maskirovka” operatie (een typische geheime operatie waarbij ontkenning en misleiding centraal staan) heeft de Donbas gedestabiliseerd en dichter bij Rusland gebracht. President Poetin hoeft voorlopig alleen maar te dreigen dat hij het recht heeft gekregen om Russische troepen in te zetten om de Rusisschtaligen in het oosten van Oekraïne te beschermen. De dreiging alleen is voldoende om Kiev tegen te houden een massale “antiterreuroperatie” te beginnen tegen de milities in het oosten, los van de vraag of er wel voldoende loyale en goed getrainde manschappen zijn in het leger om zo’n operatie uit te voeren. De eerste activiteiten van de Oekraïense militairen maakten alvast niet veel indruk.

Intussen laat Poetin duidelijk blijken dat hij het oosten van het land beschouwt als een historisch deel van Rusland. In zijn tv-marathon sprak hij veelbetekenend over “Nieuw-Rusland”, een term uit de tsarentijd toen het zuiden en oosten van het huidige Oekraïne was heroverd op de Turken. Nieuw-Rusland werd bij de oprichting van de Sovjet-Unie bij de Sovjetrepubliek Oekraïne ondergebracht. ‘God alleen weet waarom,’ aldus Poetin. Ook bij de annexering van de Krim gebruikte Poetin als argument dat Rusland hiermee een historische fout had rechtgezet. .

De negatieve impact die de westerse sancties hebben op de Russische economie, maken voorlopig ook niet veel indruk op de Russische leider. Hij staat weer op een zeldzaam hoogtepunt in de peilingen en heeft nu in eigen land een bijna goddelijk aureool gekregen. In de tv-uitzending afgelopen donderdag feliciteerde zelfs een lid van de oppositie, oud-presidentskandidate Irina Chakamada, Poetin als iemand die een grote overwinning had geboekt zonder bloedvergieten.

Het Westen is intussen krampachtig op zoek naar een nieuw beleid tegenover dit nieuwe assertievere Rusland. Jarenlang kreeg het grootste land ter wereld te weinig aandacht. Binnen de ministeries van Buitenlandse Zaken werd de bevoegdheid voor Rusland toebedeeld aan lagere echelons. De ambassades gaven wel waarschuwingen, maar er was in de hoofdsteden niemand die bij de politieke verantwoordelijken op tafel kon slaan om meer aandacht voor Rusland op te eisen. In de recente nieuwe structuur van de Europese diplomatieke dienst, nochtans uitgewerkt na de Russische inval in Georgië, is Rusland ook geen aparte dienst, maar een onderdeel van een de afdeling Europa en Centraal-Azië (In EU-jargon: MD III.B.3). Tussen de directeur Rusland en de directe omgeving van Ashton staan nog twee niveau’s.

Oekraïners en Russen vieren dit weekend Pasen. Het is voor beiden een belangrijke feestdag. Hopelijk zorgt het voor een moment van bezinning en kan alsnog de de-escalatie starten waar velen zo naar uitkijken. De verklaring van Genève die donderdag is goedgekeurd kan die de-escalatie in gang zetten, maar voor het zover is zal er nog veel water door de Dnjepr moeten vloeien.

(Jan Balliauw is VRT-journalist en kenner van Oost-Europa en Rusland.)